باغ - موزه و فرهنگ خورموج

شهر خورموج، شهری در ۹۰ کیلو‌متری جنوب‌شرق بندر بوشهر، با آب‌و‌هوای گرم‌و‌خشک است. قلعه‌ی خورموج یا قلعه‌ی محمد‌خان دشتی در شهر خورموج، یکی از آثار تاریخی و جاذبه‏ های استان بوشهر و از نمونه‌های معماری دوره قاجاریه می‌باشد که در سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی به شماره‌ی ۳۰۳۲ به ثبت رسید.  

سبک معماری آن سلجوقی بوده که از سبک قلعه‌سازی دوره‌ی ساسانی متأثر می‌باشد. قلعه‌ی خورموج، چهار حصار، چهار برج و بخش‏های خدماتی متعددی داشته ‏است، اما در سال ۱۳۵۷، شهرداری وقت خورموج با عبور دادن خیابانی از میان قلعه، آن را به دو بخش تقسیم کرد و با تخریب بخش شرقی آن، ساختمان جدید شهرداری را احداث کرد. هم‏ اکنون تنها یک برج در بخش غربی از بنای تاریخی بر جا مانده است. 

در سال ۱۳۹۳ سازمان میراث فرهنگی استان بوشهر، پروژه‌ی طراحی موزه‏ای را در بخش غربی زمین قلعه‌ی خورموج تعریف کرد. استودیوی معماری آرخه در مراحل طراحی، مقیاسی کلان‏‏تر برای پروژه تعریف کرد و چند فاز جدید برای گسترش آینده‌ی مجموعه پیشنهاد شد. این امر با برنامه‌ریزی افزوده شدن برخی از زمین ‏های اطراف به محدوده‌ی پروژه و توسعه‌ی محدوده‌ی تاریخی و فرهنگی در مرکز شهر میسر گشت. در نهایت، مجموعه‌ای از پیشنهادات و راهبردهای طراحی در قالب «طرح باز‌زنده‌سازی مرکز شهر تاریخی خورموج» تدوین گردیده و به عنوان طرح بالادستی در طراحی موزه‌ی ادب و فرهنگ خورموج به کار رفت.

 راهبردهای کلی طراحی را می‌توان در دو بُعد برنامه‌ی عملکردی پروژه و ایده‌ی مفهومی باز‌زنده­سازی خاطره‌ی شهری قلعه دسته‌بندی کرد. در بُعد اول، هدف طرح ایجاد فضای عمومی چند عملکردی در مقیاس شهری است که اصلی‌ترین بخش مرکز شهر تاریخی خواهد بود و می‌تواند با ارائه‌ی عملکردهای متنوع فرهنگی به شهروندان در ساعات مختلف روز، تبدیل به محلی کلیدی در شهر برای دیدارها، پرسه‌زنی و برگزاری رویدادهای جمعی باشد. برای رسیدن به این منظور، فضا می‌بایست به صورت مجموعه‌ای نفوذ‌پذیر و دعوت‏ کننده طراحی می‌شد و کاربری‌های متنوعی با در نظر گرفتن رعایت حریم ارتفاعی برج تاریخی در مجاورت آن قرار می‌گرفتند.

 از این رو، بخش عمده‌ای از برنامه‌ی فیزیکی به طبقه‌ی زیر‌زمین منتقل شد تا ارتفاع بنا به یک طبقه در همکف محدود گردد، ولی فضای کافی برای برنامه حاصل شود. در بُعد مفهومی، ایده‌ی اولیه‌ی طراحی، ایجاد تصویری انتزاعی و معاصر از خاطره‌ی شهریِ زدوده شده (یعنی قلعه‌ی تاریخی تخریب شده) بود. در این راستا، کلیه‌ی مدارک و اسناد تاریخی به جا مانده از قلعه بررسی شد و مدل سه‌بعدی از وضعیت قلعه، پیش از تخریب ساخته شد. دیوار سنگی پیرامون طرح که از سنگ‌های آهکی بومی منطقه پیش‌بینی شده است، به واقع کلیتی منسجم و درون‌گرا به بنا می‏ دهد که بر حضور تاریخی قلعه در این مکان اشاره دارد. ایجاد فرو‌رفتگی در میانه‌ی ضلع طولی این دیوار و کاهش ارتفاع آن تا زمین موجب می‏گردد ضمن حفظ این انسجام، کلیت مجموعه حالتی نفوذ‌پذیر و برون‏گرا به خود بگیرد که با ملزومات معاصر این فضای شهری همخوان است. محدوده‌ی مرکزی میدان شهری ایجاد شده با ایجاد گودال ‏باغچه ‏هایی به صورت بخشی متخلخل از زمین در آمده که ضمن ایجاد دسترسی ‏ها و نور و تهویه‌ی لازم برای فضاهای زیر‌زمین، شباهت زیادی به بافت درونی قلعه‌ی تخریب شده دارد. یکدست بودن کفسازی و جداره‌ها از جنس آجر و به رنگ خاک، قصد دارد تا تصویری همچون سایت‏های باستان‌شناسی کاوش شده ارائه دهد، که در آن ناظر، رد‌پای اثر تاریخی را از ارتفاعی بالاتر می‏بیند و کلیت آن را درک می‏کند. 

این استراتژی موجب گشته بام ابنیه‌ی موجود در سایت، تبدیل به بخشی از لنداسکیپ بنا شده و کاربر فضا بتواند در تمامی بخش‏ها آزادانه حرکت نماید. همچنین در مجاورت برج و روی بام مجموعه، یک چیدمان(installation)  سبک از جنس فلز طراحی شده که به نوعی تبدیل به یک المان شهری گردد. در این سازه‌ی شفاف، قاب‏ بندی‏ها و بخش‏هایی از خطوط بنای تخریب شده‌ی مجاور برج، به صورتی انتزاعی ساخته می‏شود. فضایی که بدین شکل زیر این عنصر خلق می‏گردد، برای برگزاری گالری‏های موقت فضای باز در نظر گرفته شده‏ است. هدف اصلی از این سازه، ترمیم تصویر شهری برج، با رعایت اصول حفاظت ابنیه‌ی تاریخی و گنجاندن بُعد زمان در فضا است. در ضلع شمالی نیز، برجی مدور به ارتفاع دو طبقه در محل برج تخریب شده بنا می‏ شود که مجموعه‌ی ارجاعات تاریخی پروژه را کامل می‏کند. برای فازهای بعدی، ایجاد دو پلازا در مقابل بنای اصلی و ارتباط این سه، با مسیری پیاده به شکل بازارچه پیشنهاد شد. سیمای این فضاها با الهام از بافت شهری جنوب ایران شکل گرفت. سایه‏ اندازی و ایجاد جریان هوا از جمله‌ی تمهیدات اقلیمی این فضاها بوده است که به جذب مخاطب و افزایش آسایش استفاده ‏کنندگان کمک می‏کند.