آرامگاه نادرشاه

نادر شاه در هنگام حیات خود دستور ساخت آرامگاهی کوچک در بالای خیابان مشهد داد. این آرامگاه کوچک در سال ۱۱۴۵ هجری قمری در مجاور چهارباغ شاهی و روبروی حرم امام رضا از خشت و گل ساخته شد. قوام السلطنه در اواخر عهد قاجار (۱۲۹۶ خورشیدی) در محل یکی از مقابر ویران شده نادری، آرامگاه تازه ای برای وی ساخت و استخوانهای او را از تهران به مقبره مزبور حمل کردند. ساختمان جدید که در محل فعلی آرامگاه وی قرار داشت مدتی بر پا بود تا این که انجمن آثار ملی ایران در سال ۱۳۳۵ خورشیدی درصدد بر آمد آرامگاهی مناسب شان نادرشاه برای وی در همان محل مقبره ساخته قوام السلطنه ساخته شود. این کار از سال ۱۳۳۶ شروع و در سال ۱۳۴۲ به پایان رسید. ساختمان جدید آرامگاه نادر شاه افشار در تاریخ ۱۲ فرودین ماه سال ۱۳۴۲ به همت انجمن آثار ملی ایران در باغ نادری بازگشایی شد. آرامگاه کنونی نادرشاه واقع در ضلع شمال غربی چهارراه شهدا (نادری سابق) است که پس از آرامگاه امام رضا، مهم ترین مکان گردشگری و تاریخی داخل شهر مشهد تلقی می شود، این بنا در باغی به مساحت

۱۴۴ متر مربع ساخته شده است. آرامگاه شامل سکویی دوازده پله ای محل گور، پوششی خیمه مانند بر روی قبر، سکویی مرتفع در مجاور قبر با مجسمه نادرشاه سوار بر اسب و سه تن دیگر در پی او یک غرفه فروش کتاب و دو تالار برای موزه است مجسمه نادر شاه سوار بر اسب به همراه تنی چند از سربازانش بر فراز یک حجم سنگی مرتفع توسط مجسمه ساز فقید ابوالحسن صدیقی ساخته شده است. مصالح مقبره غالبا از سنگهای خشن و سخت گرانیت کوهسنگی مشهد است. بعضی از قطعات سنگ بسیار بزرگ انتخاب شده تا تداعی کننده مقبره دوم ساخته خود نادرشاه باشد. پوشش آرامگاه کاملا به مانند چادر عشایری است، که نادر در آن زاده و هم کشته شده است. پوشش دیوارهای داخلی آرامگاه نیز از سنگ های مرمر اخرایی رنگ مراغه انتخاب شده تا قتل نادرشاه در داخل چادر را بهتر تداعی کند.

هوشنگ سیحون خود در مورد آرامگاه نادر شاه در دفتر یادداشت های خود چنین نوشته است:

در مردادماه ۱۳۳۴ نامه انجمن آثارملی دایر بر طرحنقشه برای آرامگاه نادرشاه در مشهد به من رسید. ضمن مطالعه دقیق سرگذشت نادر به چند مطلب آگاهی یافتم. یکی اینکه اگر نادر نبود شاید ایران دیگر نبود . زیرا از یک طرف افغان ها ایران را اشغال کرده بودند، از طرف دیگر عثمانی ها در تدارک اشغال قسمت هایی از ایران مخصوصا شمال بودند و سایر اجانب نیز چشم طمع نسبت به قسمت های دیگر دوخته بودند که نادر همه را تار و مارکرد و فراری داد. دیگر اینکه سرداری به عظمت نادر در تاریخ ما کمتر یافت میشود. بطوری که در سایر تاریخ ها گفته شده در طول زمان های گذشته فقط سه سردار توانسته اند از معبر یا تنگ خیبر فاتحانه عبور کنند: اسکندر، چنگیز و نادر. و نیز در می یابیم که این سردار بزرگ در تمام جنگ ها کمتر در موضع دفاعی قرارداشته و بیشتر در حال حمله و هجوم بوده است. به تشریفات سلطنتی و زرق و برق معمول شاهی علاقه ای نداشته و در سادگی در میدان نبرد در چادر یا در جوار سربازان به سر می برده است. با این مشخصات باید بنایی برپا کنیم که از هر جهت خود نادر باشد. در نامه انجمن آثار ملی چهار عامل مد نظر بود که باید در بنا گنجیده شود: آرامگاه نادر. موزه اسلحه زمان نادر، موزه اسلحه ماقبل نادر. و پایه و مجسمه نادر، در نقشه بنظر می رسد چهار عامل را بطوری ترکیب کنم که نادر در صحنه جنگ قرار داشته باشد و ناظر به میدان نبرد. و عامل مهم دیگر پایه و مجسمه باشد. و موزه ها در حکم تکیه گاه برای دو عامل دیگر قرار گیرند. آرامگاه به شکل مربعی است دور تادور ستون بندی شده. دو ضلع هم جوار این مربع دیوار است. یکی دیوار موزه بزرگ و دیگری دیواربین آرامگاه و موزه کوچک. سنگ و مزار نادر در زاویه این دو دیوار قرار دارد. و این نماد موقعیتی است که فرمانده از موضع امنی صحنه نبرد را قبل ازتصمیم گیری نظاره میکند. بنا از سنگ خارای مشهد ساخته شده ولی در دیوار آرامگاه ازسنگ قرمز که نماد جنگ است پوشیده شده و فاصله به فاصله سنگهای خارا بزرگ و کوچک از متن بیرون زده اند که هر کدام نماد یکی از نبردهای نادر است. پوشش سقف آرامگاه با بتن مسلح به شکلی ساخته شده که چادر نادر را تداعی میکند و ستونهای دور تادور نماد سربازان گارد را تشکیل می دهند. 

و اما نمای بنا، در اینجا باید موضوعی را بیان کنم و آن اینست که در عالم طرح خط افقی علامت  سکون و آرامش، خط عمودی علامت استواری و استحکام و خط مورب علامت حرکت و جهش است. و آرامگاه باید بااین خط نماد نادررا نشان دهد. از این رو مجسمه نادر و پایه عظیم آن طوری با هم طرح شده است که از پایین خط مورب پایه و امتدادش رو به بالا و نیمرخ مجموعه مجسمه نادر و سربازان را در یک خط نشان میدهد. برای این منظور با مرحوم صدیقی سازنده مجسمه توافق حاصل شد که طرح پایه و طرز قرار گرفتن مجموعه با من باشد

 قرنیز عظیم روی ستون هایآرامگاه در قسمت بالا از برج مجسمه به طرف آخرین حد موره بزرگ نیز باز بصورت مورب حرکت میکند. و این هر دو چه مجموعه پایه و مجسمه و چه قرنیز، نماد جهش و دینامیسم نادری است. در اینجا باید اشاره به یک ابتکار جدید بکنم. و آن همین قرنیز روی ستون های نما و همچنین  ستونهای داخلی دور تالار آرامگاه است. در زمان ساسانیان و حتی بعد برای پوشش دو پایه و یا دو ستون با آجر یا با سنگ طاق میزدند. به این صورت که اجزای آجری یا سنگی به شکل بادبزنی دور تا دور طاق چیده میشوند. در نقطه بالا و وسط طاق یک سنگ بنام تاج یا کلید کار گذاشته می شد و بقیه در طرفین آن چیده می شدند. به ترتیبی که فشار سنگ تاج به دوطرف و بقیه فشارها از هرطرف به سنگ پایین تر منتقل می گردید تا به روی پایه برسد. این طاق ها به مناسبت نیروهای جانبی و رانشی امکان در رفتن و خرابی طاق را سبب می شوند. برای جلوگیری از این پدیده معمولا طرفین طاق را با ساختن دیوار یا ساختن پایه های بلند و سنگین در طرفین که فشار رانشی طاق را خنثی کند جبران میکردند. برای قرنیز آرامگاه نادر روی ستون ها بجای طاق مدور پوشش باید در خط مستقیم انجام می گرفت. برای این کارفکر کردم با سه سنگ این مقصود را عملی سازم. به ترتیبی که سنگ وسط حکم تاج را داشته باشد و به شکل مثلث متساوی الاضلاع و دو سنگ دیگر بشکل مثلت قائم الزاویه تراشیده شود. و در طرفین دیوار پایه مجسمه و دیوار موزه بزرگ مانع در رفتن طاق بشوند سنگهای طاق با ابعاد بسیار بزرگ و نگین چند تنی انتخاب شدند که با ستون های ستبر نمادی از صلابت و سلحشوری نادر باشند. و نیز از نظرفن کار بدیعی عرضه شده باشد. این بنا به طور کلی تماما از سنگ خارا ساخته شده، مخصوصا سنگهای عظیم یک پارچه تراش خورده مثل ناودان های موزه کوچک. ستونها و سایر قسمتها تماما در رابطه با شخضیت قادر است تراش سنگهای در هم در موقع خود تازگی دارد. در نماها سعی شده تا آنجا که ممکن باشد برآمدگی وجود نداشته باشد، مخصوصا نمای موزه بزرگ طوری است که هیچ عامل برجسته از متن بنا خود نمایی نکند. در خمیر سادگی و بی تکلفی زندگی نادر به نمایش گذاشته شده است.