مسجد و مدرسه ی سپهسالار (مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری)

بنای مجموعه، مسجد و مدرسه، مشتمل بر صحن وسیع، ایوان های چهارگانه، شبستان های متعدد، مناره های هشت گانه، جلوخان و سردری در جانب غربی و شرقی. گنبد رفیع، حجره‌ها و بالکن های کتابخانه و تزئینات غنی کاشی‌کاری است. سردر غربی بنا رو به خیابان بهارستان (مصطفی خمینی فعلی) باز می شود و با الگوی نیم‌هشتی، در اصل ورودی اصلی مجموعه است. بعد از سردر، هشتی چهار ضلعی با الگوی نگینی قرار دارد که به وسیله ی دو راهرو در سمت راست و چپ، به صحن مجموعه راه دارد. پوشش هشتی در اطراف، یزدی بندی و در بالا، رسمی بندی است. این هشتی دارای تزئینات کاشیکاری، کتیبه و نورگیری مشبک از آجر لعابدار است. در شمال این هشتی راهرویی قرار دارد که زمانی ورودی خصوصی کاخ سپهسالار به مسجد در آن واقع بود و امروزه با بنای کتابخانه ی مجلس مسدود شده است. در وسط مجموعه، صحنی آجرفرش به ابعاد ۶۰×۶۰ متر واقع است و در وسط آن حوض بزرگ دایره شکل، باغچه های متعدد و در اطراف آن ایوان های چهارگانه و ۶۰ حجره در دو طبقه قرار دارد.

در طبقه ی اول، چهار ایوان بنا، که هیچ یک شبیه دیگری نیست، استخوان بندی اصلی نظم فضایی حیاط را تشکیل می‌دهند. نه تنها ابعاد این چهار ایوان مانند هم نیست، بلکه تزئینات مشابهی هم ندارند. شبستان زمستانی پشت ایوان شرقی قرار دارد. پشت ایوان شمالی مدرسی قرار دارد که زمانی دارالقرآن نام داشت و در پشت ایوان جنوبی، که ابعاد آن بزرگتر از ایوان‌های دیگر است و با دو ایوان کوچک فرعی و چهار مناره‌ی رفیع آراسته شده است، گنبدخانه یا شبستان تابستانی قرار دارد. در اطراف این ایوان‌ها، ۲۹ ایوان کوچک قرار دارد که پشت هر یک حجره‌ای واقع است.
ارتباط با طبقه ی دوم بنا، از طریق چهار پله ی طراحی شده در چهار گوشه ی بنا امکان پذیر است. نکته ی بسیار مهم در سازماندهی فضایی طبقه‌ی بالا، طراحی و قرار گیری چهار مهتابی کوچک در طبقه‌ی دوم اضلاع شرقی و غربی، و طراحی همان فضاها در اضلاع شمالی و جنوبی مسجد است. این ترفند، یکی از نکات قوت معماری صحن مسجد سپهسالار است که باعث شده سبکی فضای حیاط باز هم بیشتر شود و ایوان ها و مجموعه‌ی شبستان مسجد در حیاط حضور آزادانه تری پیدا کنند.

 آنچه مسجد و مدرسه ی سپهسالار را به عنوان بنایی شاخص دوره‌ی قاجار معرفی می کند تحول و سیالیت برخورد با طراحی فضا و تکنیک خاص ساخت و ساماندهی فضای گنبدخانه مسجد است. همان گونه که قبلا متذکر شدیم یکی از مشخصات بارز مسجد و مدرسه ی سپهسالار سیالیت فضایی است که معمار با طراحی به جای عناصر معماری و نظم بخشیدن به فضاهای پر و خالی طبقه ی دوم بنا توانسته است فضا را در سطوح افقی و عمودی به حرکت وادارد. ولی طراحی گنبدخانه‌ی مسجد حکایت دیگری دارد. فضاهای گنبدخانه در مساجد اولیه ی ایران از فضاهای اطراف و از جمله ایوان مقابل آن با دیوارهای ضخیم جدا می شود. لیکن کاملا مشهود است که نیت معماران در طول زمان بر این بوده است تا حائل میان فضای گنبدخانه و فضاهای اطراف از میان برداشته شود. این فضای زیر گنبدخانه در مسجد سپهسالار به اوج خود می رسد، چرا که با انتخاب یک پلان چلیپایی در ابعاد ۴۵×۴۵ متر، علاوه بر آنکه گنبد را با فضای ایوان و فضای حیاط در ارتباط مستقیم قرار می‌دهد. ارتباط آن را با فضاهای جانبی هم بدون هیچ مانعی تأمین می کند.