بعد پنهان در معماری اسلامی ایران

گزارش خطا
نویسنده : هادی ندیمی، جعفر طاهرى
محل انتشار : نشریه صفه 65
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
زبان : فارسی
دوره : 24
شماره : 65
زمان انتشار : تابستان 1393

مقالۀ حاضر بر آن است پرده از بُعدي پنهان در معماري اسلامي ایران بردارد، که به نظر مي­رسد اصحاب معماري در آفرينش آثار خود در سر داشته­اند. تاکنون بررسی نقش علوم ریاضی در معماری ایرانی بیشتر معطوف به کاربرد هندسه بوده است؛ و نقش اعداد اگر نادیده گرفته نشده، غالباً ناچیز انگاشته شده است. رویکردهای دیگر پژوهشی نیز مبتنی بر تجزیه­تحلیل این آثار از منظر یافته­های نوین ریاضیات است، که مؤلفان این آثار به گواهی مدارک تاریخی، دربارۀ آنها علم نداشته­اند. این رویکردها نیز به دلیل فقدان آگاهی از آداب قدما در علوم ریاضی، تنها دست­آوردهای ارزشمندی از ظاهر این آثار داشته­اند. در مقابل برخي متون تاريخي به رویکردی تمثیلی به ریاضیات در نسبت اعداد با حروف و اسماء الهي اشاره دارند، که تاکنون مورد اهتمام جدی پژوهشگران معاصر نبوده است. ازاین­رو مقالۀ حاضر با مطالعۀ تطبیقی اعداد و حروف از طریق حساب جُمَل، در پی کلیدهایی برای خوانش دوباره نقش علوم ریاضی در معماری است. در اين نوشتار ابعاد تمثيلي اعداد در شکل­گیری معماري ایرانی، با ابتناي بر تحليل و تأويل فراتاريخي متون حِکمي مورد واکاوي قرار مي­گيرد. بدين­ترتيب پس از بازخواني متون کهن و تبيين اين رويکرد نزد قدما، ابعاد پيوند اعداد و حروف در اسامی عناصر معماری تا لایه­های پنهان اسماء در نظام پیمون مورد تبيين و واکاوي قرار خواهد گرفت. اين بررسي نشان خواهد داد که اصحاب معماري با اخذ طريقت اهل فتوّت در رويکرد رمزی به رياضيات، در پي پرده­برداري از رمزهاي عددي مرتبط با کالبد انسان، حروف و اسماء الهي در صُور هندسي برآمدند. از اين طريق زمينه­ پيوند اعداد، به­عنوان زبان میانجی حروف و اسماء با مفاهيم و اسماء مکنون در معماري فراهم مي­گردد؛ و معماري را هم­چون متني قابل خوانش و زمزمه­اي از ذکر مُدام مي­نمايد.

(1.5 مگابایت) دانلود مقاله  

مشخصات مقاله

مراجع :

  قرآن کريم و کتاب مقدس

  آملي، حيدر بن علي؛ جلوۀ دلدار( ترجمه جامع الأسرار و منبع الأنوار)؛ ترجمه سيد يوسف ابراهيميان آملي؛تهران: رسانش؛1381 ش

  آملي، حيدر بن علي؛ مقدمة کتاب نصّ النصوص در شرح فصوص الحکم؛ ترجمه محمد رضا جوزي. تهران: روزنه؛ 1375ش

  ابن‌خلدون، ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ان‌ب‍ن‌ محمد؛ مقدمة ابن‌خلدون؛ ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ح‍م‍د پ‍روي‍ن‌ گ‍ن‍اب‍ادي‌؛ تهران: شرکت انتشارات علمي و فرهنگي؛ 1382ش.

  ابن‌عربي، محمدبن علي؛ ترجمه فتوحات مکيّه؛ 17 جلد؛ ترجمه، تعليق و مقدمه محمد خواجوي؛ تهران: مولي؛ 1384-1389ش

  اخ‍ب‍ار ح‍لاج‌: ن‍س‍خ‍ه‌اي‌ ک‍ه‍ن‌ در سيرت حسين بن منصور ح‍لاج‌؛ تصحيح و تحشيه ل. ماسينيون ، پ‌. ک‍راوس‌ ؛ ت‍رج‍م‍ه‌ و تعليق حميد طبيبيان؛ ‏‫ت‍ه‍ران‌‏‫: اطلاع‍ات‌‏‫،(چاپ هشتم)؛ 1390ش

  استيرلن، هانري؛ اصفهان تصوير بهشت؛ مقدمه هانري کربن؛ ترجمه جمشيد ارجمند؛ تهران: نشر فرزان روز؛ 1377ش

  اردلان، نادر. بختيار، لاله؛ حس وحدت: س‍ن‍ت‌ ع‍رف‍اني‌ در م‍ع‍م‍اري‌ ايراني؛ ترجمه حميد شاهرخ؛ اصفهان: نشر خاک؛ 1380ش

  اف‍ش‍اري نجفي، حبيب؛ ج‍ام‍ع‌‌ال‍ف‍وائ‍د في اس‍رار‌ال‍م‍ق‍اص‍د مع شرح‌الالفاظ ‌اللغويه و ‌المصطلحات؛ ت‍ع‍ري‍ب‌ الاستاذ علي الاميني؛ بيروت: دار الارشاد، ۱۴۲۱ق

  پورنادری، حسین؛ واکاوی رمز نهفته در سر در مسجد علی قلی آقا؛ نامه معماري و شهرسازي؛ بهار و تابستان 1390;صص 155-171

  پيرنيا، م‍ح‍م‍دک‍ري‍م؛ آشنايي با م‍ع‍م‍اري‌ اسلامي ايران؛ تدوين غلامحسين م‍ع‍م‍اري‍ان‌؛ تهران: دانشگاه علم و صنعت ايران، 1372ش

  تاتارکيويچ، وواديسواف؛ «ويتروويوس و قوانين در هنر کلاسيک يونان»؛ ترجمه سيد جواد فندرسکي؛ در اطلاعات حکمت و معرفت(1390)؛ صص 42-45

  جعفر افندي؛ رسالة معماريه: متني از سده يازدهم هجري؛ ترجمه مهرداد قيومي بيدهندي؛ تهران: موسسه تاليف، ترجمه و نشر آثار هنري: متن‏‫؛ ۱۳۸۹ش

  حافظ برسي، رجب بن محمد؛ مشارق انواراليقين في حقائق اسرار اميرالمومنين؛ ترجمه محمدصادق بن ملا علي‌رضا يزدي؛ تصحيح قربان مخدومي شربياني؛ قم: علمي و فرهنگي صاحب الزمان؛ 1389ش

  حائري يزدي، مهدي؛ هرم هستي: تحليلي از مبادي هستي شناسي تطبيقي؛ تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي. انجمن اسلامي حکمت و فلسفه ايران؛ 1362

  ح‍س‍ن‌زاده‌ آملي، ح‍س‍ن‌؛ « حقيقت انسان در عرفان»؛ کيهان انديشه؛ آذر و دي 1371 ؛ شماره 45؛ صص 22-39

  ح‍س‍ن‌‌زاده آملي، حسن؛ ممدّ الهمم در شرح فصوص الحکم؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي: سازمان چاپ و انتشارات؛ 1385ش

  خانمحمدي، علي اکبر؛ « فتوّت نامه بنّايان»؛ در صفّه؛ سال دوم، شماره پنجم؛ بهار 1371؛ صص 10-15

  ذاکري، مصطفي؛ «تاريخچه ابجد و حساب جمل در فرهنگ اسلامي»؛ معارف؛ دوره هفدهم؛ شماره 2؛ مرداد - آبان 1379؛ شماره 50؛ صص 18-47

  ذاکري، مصطفي؛ «حروف، علم»؛ در دانشنامه جهان اسلام؛ جلد 13؛ زيرنظر غلامعلي حداد عادل؛ 1388؛ صص 70-74

  سبزواري، حاج ملاهادي؛ اسرارالحکم؛ به کوشش ح . م فرزاد؛ تهران: مولي؛ 1361

  شرف الدين علي يزدي؛ ظفرنامه (فتح‌نامة تيموري)؛ به تصحيح و اهتمام محمد عباسي؛ 2 جلد؛ تهران: اميرکبير؛ 1336ش

  ش‍ي‍م‍ل‌، آن‍ه‌‌م‍اري‌؛ راز اعداد؛ ترجمه فاطمه توفيقي؛ قم: دانشگاه اديان و مذاهب‏‫، ۱۳۸۸ش

  صالح حمدان، عبدالحميد؛ علم الحروف و أقطابه؛ قاهره؛ مکتبه مدبولي؛ 1410/1990

  ص‍درال‍دي‍ن‌ شيرازي، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ابراهيم؛ ‏‫ترجمه اس‍رار الآيات ي‍ا رازه‍اي‌ آي‍ات‌ ق‍رآن‌‏‫؛ ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ح‍م‍د خ‍واج‍وي‌؛ ‏‫تهران‏‫: مولی‏‫‏، 1380

  ص‍درال‍دي‍ن‌ شيرازي، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ابراهيم ؛ ترجمۀ مفاتيح الغيب؛ ت‍رج‍م‍ه‌ و تعليق م‍ح‍م‍د خ‍واج‍وي‌؛ ‏‫تهران‏‫: م‍ول‍ي‌‏‫‏، 1387ش

  ص‍درال‍دي‍ن‌ شيرازي ، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ابراهيم ؛ رساله سه اصل؛ تصحيح سيد حسين نصر؛ تهران: دانشکده معقول و منقول‏‫، 1340ش

  طيب، زهير (تصحيح و تحقيق)؛ کتاب شريف اسماء الحسني: تقرير درس اسماء الحسني مرحوم آيت الله حاج شيخ حسن اثني عشري؛ تهران: سفينه؛ 1386ش.

  عامِلي، محمدبن حسين ؛ الکشکول؛2 مجلد؛ صححه محمد صادق نصيري؛ قم: شرکت طبع و نشر ؛ 1378ق

  ف‍ن‍اري‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ح‍م‍زه‌؛ ‏‫ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ص‍ب‍اح‌ الان‍س‌، ي‍ا، پيوند اس‍ت‍دلال‌ و ش‍ه‍ود در ک‍ش‍ف‌ اس‍رار وج‍ود ص‍درال‍دي‍ن‌ ق‍ون‍وي‌‏‫‌‏‫؛ م‍ق‍دم‍ه‌ و ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ح‍م‍د خ‍واج‍وي‌؛ ‏‫تهران‏‫: مولی‏‫؛ 1384ش

  قزلباش، محمدرضا؛ ابوالضیاء، فرهاد. الفبای کالبد خانه‌های سنتی یزد. تهران: وزارت برنامه و بودجه، معاونت فنی، 1364ش

  ک‍ورب‍ن‌، هانري؛ واقع انگاري رنگ‌ها و علم ميزان ؛ ت‍رج‍م‍ه‌ انشاء‌الله رحمتي؛ تهران: سوفيا؛ ‏‫‏۱۳۸۹ش

  کوستوف، اسپيرو؛ «معماران سده‌هاي ميانه در شرق و غرب 1 »؛ ترجمۀ فرزانه طاهري؛ فصلنامۀ خيال 3؛ پاييز 1381(الف)؛صص 114-139

  کوستوف، اسپيرو؛ «معماران سده‌هاي ميانه در شرق و غرب 2 »؛ ترجمۀ فرزانه طاهري؛ فصلنامۀ خيال 4؛ زمستان 1381(ب)؛صص 78-95

  کوهکن، رضا، «جابر بن حیّان»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد 17، تهران: 1388، ص 143-150.

  گنون، رنه؛ «علم الحروف»؛ ترجمه فرزانه طاهري؛ خيال 4، زمستان 1381، فصلنامة فرهنگستان هنر؛ صص 16-23

  گنون، رنه؛ معاني رم‍ز صليب: تحقيقي در ف‍ن‌ م‍ع‍ارف‌ تطبيقي؛ ت‍رج‍م‍ه‌ ب‍اب‍ک‌ عاليخاني؛ ت‍ه‍ران‌: س‍روش‌، ۱۳۷۴ش

  م‍درس‌، م‍ح‍م‍درض‍ا ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د مؤمن؛ خزائن ‌الانوار و معادن‌ الاخبار؛ تصحيح و تحقيق مريم ايماني‌خوشخو؛ تهران: مرکز نشر ميراث مکتوب‏‫، ۱۳۸۶ش

  م‍ي‍ردام‍اد، م‍ح‍م‍د ب‍اق‍ر ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د،؛ جذوات و مواقيت؛ حواشي ‌ملّا علي نوري؛ تصحيح و تحقيق علي اوجبي؛ تهران: مرکز نشر ميراث مکتوب؛ 1380ش

  نديمي، هادي. «آیین جوانمردان و طریقت معماران: سیری در فتوت‌نامه‌های معماران و بنّایان و حرف وابسته». در کلک دوست: ده مقاله در هنر و معماری. اصفهان: سازمان فرهنگي شهرداري اصفهان، 1386

  نجيب اوغلو،گل‌رو؛ هندسه و تزئين در معماري اسلامي؛ ترجمه مهرداد قيومي بيدهندي؛ تهران: روزنه؛ 1379

  نصر، سيد حسين؛ نظر متفکران اسلامي دربارة طبيعت؛ تهران: خوارزمي؛ 1377ش

  نصر، سيد حسين؛ دين و نظام طبيعت؛ ترجمه محمدحسن فغفوري؛ تهران: حکمت‏‫، 1389ش (چاپ چهارم)

  نعمت الله ولي، نعمت الله بن عبدالله (834-731 ق)؛ مکتوبات (مجموعه 108 رساله‌ شاه نعمت الله ولي)؛ مقابله و جمع-آوري نسخ به کوشش محمد رسا؛ بي‌جا؛ بي‌تا؛ نسخه الکترونيکي موجود در www.scribd.com

  نوايي، کامبيز و حاجي قاسمي، کامبيز؛ خشت و خيال: شرح معماري اسلامي ايران؛ تهران: دانشگاه شهيد بهشتي و سروش؛ 1390ش

  ن‍ورب‍رگ‌ ش‍ول‍ت‍س‌، ک‍ري‍س‍تي‍ان‌؛ معنا در معماري غرب؛ ترجمه مهرداد قيومي بيدهندي؛ تهران: فرهنگستان هنر‏‫، 1386

  همداني، علي بن شهاب الدين؛ ترجمه و متن اسرار النقطه (الرساله القدسيه في اسرار النقطه الحسيه)؛ تصحيح و ترجمه محمد خواجوي؛ تهران: مولي؛ 1388ش

  هيلن برند، رابرت؛ معماري اسلامي: شکل، کارکرد و معني؛ ترجمه باقر آيت الله زاده شيرازي؛ تهران: روزنه؛ 1387ش

  ه‍روي‌، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ م‍ح‍م‍د؛ بحر الغرائب؛ تحقيق و تصحيح زهير طيّب؛ ويراستار سودابه زينلي تهراني؛ تهران: سفينه؛ 1385ش

  Guenon, Rene. La Grande Triade. Paris, 1957

  Nicomachus. Introduction to Arithmetic. Translated into English by Martin Luther. London: Macmillan Company. 1926

  Özdural, Alpay, Mathematics and Arts: Connections between Theory and Practice in the Medieval Islamic World, Historia Mathematica ,Volume 27, Issue 2, May 2000, Pages 171-201

Schimmel, Annemarie .The Mystery of Numbers. Oxford University Press. 1993

مسابقات

جوایز

نشریات

منابع اینترنتی :

http://sofeh.sbu.ac.ir/