طرح فرضی "ربع" و "شهرستان" رشیدی
با ورود اسلام به ایران، تمدن ایرانی در بسیاری از زمینه ها، از جمله معماری و شهرسازی, از این آیین جدید تاثیر پذیرفت. مطابق با این تحولات، ساختار پیشین شهر ایرانی، ساختاری ایرانی- اسلامی شد. آگاهی از این ساختار برای شناخت پیشینه ایرانیان در زمینه شهرسازی و معماری ضروری و مقدمه ای است برای رسیدن به طرح معماری و شهرسازی شایسته ایرانیان.
متاسفانه به سبب وقوع حوادث طبیعی و غیر طبیعی بسیار در طول زمان دسترسی به این ثروت ها و مطالعه مستقیم آن ها در بسیاری از موارد به راحتی میسر نیست. از این رو، برای بررسی این شهرها و بازسازی تصویر آن ها در ذهن، ناگزیر باید به منابع مکتوب هر دوره رجوع کرد؛ کتاب ها، نسخ و متون ارزشمندی که می توان تاریخ گمشده معماری و شهرسازی را از لا به لای سطور آن ها به دست آورد.
این نوشتار به بررسی طرح فرضی یکی از شهرهای تاریخی مهم به نام ربع رشیدی اختصاص دارد. ربع رشیدی به لحاظ جامعیت، مهمترین اثر شهری دوره ایلخانان است. این شهر با مرکزیت یافتن فضاهای دینی- آموزشی شکل گرفت که الگوی شهرسازی عصر ایلخانان بود. مهم ترین منبع و مرجع مستند درباره این شهر "وقف نامه ربع رشیدی" است که نوشته بانی آن، خواجه رشید الدین فضل الله همدانی است. ربع رشیدی شامل دو قسمت کلی "ربع" و "شهرستان" بود و با یک طرح شطرنجی از پیش اندیشیده و ساختار هندسی منظم، از چار دروازه به بیرون راه داشت. چهارچوب آن را دو محور عمود بر هم منتهی به دروازه ها تشکیل می داد. یکی از این محورها بازار و دیگری ممری بود که به ربع می رسید. همچنین علاوه بر باروی شهر، باغ های اطراف آن را به شکل باغ شهری درآورده و حدود خارجی اش را محصور کرده بودند.
(3.6 مگابایت) دانلود مقالهمشخصات مقاله
آملی، شمس الدین محمد بن محمود. نفایس الفنون فی عرایس العیون، به تصحیح ابراهیم میانجی، تهران، اسلامیه، 1379
آیتی، عبدالمحمد. تحریر تاریخ وصاف، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372
ابن بزاز اردبیلی. صفوة الصفا: در ترجمۀ احوال و اقوال و كرامات شیخ صفی الدین اسحق اردبیلی، مقدمه و تصحیح غلام رضا مجد، 1373.
________. صفوة الصفا، به كوشش احمد بن كریم تبریزی، بمبئی، 1911.
ابن بطوطه، محمد بن عبدالله. سفرنامۀ ابن بطوطه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1359 ، ج 1و 2
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد. تاریخ ابن خلدون، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1363
ابن طقطقی، محمد بن علی. تاریخ فخری، ترجمۀ محمد وحید گلپایگانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1360
اسكندر بكی منشی. تاریخ عالم آرای عباسی، به كوشش ایرج افشار، تهران، امیركبیر، 1334 ، ج 2
اعتما دالسلطنه، محمدحس نخان. مرآت البلدان، به كوشش عبدالحسین نوایی 1368- و میرهاشم محدث، تهران، دانشگاه تهران، 1366
اوحدی مراغه ای. دیوان، به كوشش سعید نفیسی، تهران، امیركبیر، 1340
بروشیك، محمدمهدی. بررسی روش اداری و آموزشی ربع رشیدی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1365
بلر، شیلا. هنر و معماری اسلامی در ایران و آسیای مرکزی، ترجمۀ هاشم گلپایگانی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1382
بیهقی، ابولفضل. تاریخ بیهقی، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران،ج. ، مهتاب، 1383
پیرنیا، محمدکریم. سبک شناسی معماری ایران، تدوین غلا محسین معماریان، تهران، پژوهنده، 1382
تاورنیه، ژان باتیست. سفرنامه، ترجمۀ حمید ارباب شیرانی، تهران، نیلوفر، 1383
ترابی طباطبایی، جمال. تاریخ تبریز به روایت سكه و ضمیمه، تبریز، مؤلف،1383
جوینی، عطاملك بن محمد. تاریخ جهانگشا، به كوشش خلیل خطیب رهبر،تهران، مهتاب، 1371
______________. تاریخ جهانگشا، به سعی و اهتمام و تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، تهران، فردوس، 1385
جهانبگلو، امیرحسین. تاریخ اجتماعی دورۀ مغول، اصفهان، كتا بفروشی، تأ یید، 1336
حافظ ابرو، عبدالله بن لطف الله. ذیل جامع التواریخ رشیدی، به اهتمام خان بابا بیانی، تهران، انجمن آثار ملی، 1351
حافظ حسین كربلایی تبریزی. روضات الجنان و جنات الجنان، تصحیح جعفر سلطان القرایی، تهران، نشر كتاب، 1344 و 1349 ، ج 1
حبیبی، محسن. از شار تا شهر، تهران، دانشگاه تهران، 1378
حمدالله مستوفی قزوینی. تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران،امیركبیر، 1362
____________. نزهة القلوب، به تصحیح و تحش یۀ محمد دبیرسیاقی، تهران، طه، 1378
خواندمیر، غیاث الدین. تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران، كتابخانۀ خیام، 1333 ، ج 3
دانش پژوه، محمدتقی. مقدمۀ سوانح الافكار رشیدی، تهران، كتابخانۀ مركزی و مركز اسناد دانشگاه تهران، 1358 ، ش 28
دبیرسیاقی، محمد. مقدمۀ جامع التواریخ تاریخ فرقۀ اسمعیلیان الموت تهران، طهوری، 1337
دلاواله، پیترو. سفرنامه، ترجمۀ شعاع الدین شفا، تهران، علمی و فرهنگی.1381
دولتشاه سمرقندی. تذكرة الشعرا، به اهتمام و تصحیح ادوارد براون، تهران،اساطیر، 1382
رجب زاده، هاشم. خواجه رشیدالدین فضل الله، تهران، طرح نو، 1377
رشیدالدین فضل الله همدانی. تاریخ مبارك غازانی (داستان غازان خان)، به تصحیح و اهتمام كارل یان، اصفهان، پرسش، 1368
_____________. تاریخ مبارك غازانی داستان آباقاخان و سلطان احمد و ارغون خان و کیاخاتون، قسمتی از جامع التواریخ(، به تصحیح كارل یان مونتون، انگلستان، مطبعۀ استفن اوستین، 1940.
_____________. مكاتبات رش یدی، گردآوری محمد ابرقوهی، به اهتمام محمد شفیع، دانشگاه پنجاب، لاهور، 1945.
_____________. جامع التواریخ )تاریخ اغوز(، تصحیح محمد روشن، تهران میراث مکتوب، 1384.
_____________. جامع التواریخ، به سعی و اهتمام عبدالکریم علی اوغلی علیزاده، باکو، فرهنگستان علوم جمهوری شوروی سوسیالیستی،1957.
_____________. وقف نامۀ ربع رشیدی چاپ عكسی، به اهتمام مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران، انجمن آثار ملی، 1350.
_____________. و قف نامۀ ربع رشیدی چاپ حروفی، به اهتمام مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران، انجمن آثار ملی، 1356.
زین الدین بن حمدالله مستوفی. ذیل تاریخ گزیده، به كوشش ایرج افشار، تهران، بنیاد موقوفات افشار، 1372.
شاردن، ژان. سفرنامه، ترجمۀ اقبال یغما یی، تهران، توس، 1374 ، ج 2
شهاب الدین عبدالله بن عزالدین فضل الله شیرازی )وصاف(. تاریخ وصاف یا وصاف الحضره، به اهتمام محمدمهدی اصفهانی، 1296 ش.
شیعه، اسماعیل. سازمان فضایی شهری و منطقه ای در ایران در دوران قبل و بعد از اسلام، تهران، دانشگاه علم و صنعت، 1377
طاهر، غلام رضا. مقدمۀ لطایف الحقایق تصنیف رشیدالدین فضل الله همدانی، تهران، كتابخانۀ مركزی و مركز اسناد دانشگاه تهران، 1357 ، ج 2
كاشانی، ابوالقاسم. تاریخ اولجایتو، به اهتمام مهین همبلی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1348
كریمی، بهمن. مقدمۀ جامع التواریخ رشیدالدین فض لالله همدانی )متن كامل تاریخ مبارك غازانی(، تهران، اقبال، 1338 ، ج 1
كلاویخو. سفرنامه، ترجمۀ مسعود رجب نیا، تهران، علم ی و فرهنگی 1366.
کیانی، محمدیوسف. پایتخت های ایران، تهران، سازمان میراث فرهنگی 1374.
__________. شهرهای ایران، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1366
گابریل، آلفنوس. مارکوپولو در ایران، ترجمۀ پرویز رجبی، تهران، اساطیر، 1358.
گروسه، رنه. امپراتوری صحرانوردان، ترجمه و تحشیۀ عبدالحسین مكیده تهران، علمی و فرهنگی، 1368.
تاریخ مغول )چنگیزخان(، ترجمۀ محم ود بهفروزی، تهران.آزادمهر، 1384.
مرتضوی، منوچهر. تبریز در روزگار خواجه رشیدالدین، مجموعه خطابه های تحقیقی دربارۀ رشیدالدین فضل الله همدانی، تهران، دانشگاه تهران، 1350.
_________. مسائل عصر ایلخانیان، تبریز، مؤسسۀ انتشارات آگاه، 1370.
مورگان، دیوید. مغول ها، ترجمۀ عباس مخبر، تهران، مركز، 1371.
ویلبر، دونالد و لیزا گلمبک. معماری تیموری در ایران و توران، ترجمۀ کرامت الله افسر و محمدیوسف کیانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی، 1374.
_____________. معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانیان، ترجمۀ عبدالله فریار، تهران، علمی و فرهنگی، 1365.
یاقوت حموی، شهاب الدین ابوعبدالله. معجم البلدان، لایپزكی و بروكهاوس.1837- فردیناند وستفلد، 1866
اصیل، حجت الله. «آرمان شهر در اندیشۀ ایرانی» در: مجموعه مقالات سومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران) ارگ بم)، تهران، رسانه پرداز، 1384 ، ج 1: ص 128-136.
افشار، ایرج. «تاریخ معماری در ایران بر اساس متون فارسی» در: رواق سال اول )پاییز 1377 (، ص 41-47.
امیدیانی، سیدحسین. « ربع رشیدی، مجتمع بزرگ وقفی، علمی، و آموزشی در تبریز )قرن هشتم هجری/سیزدهم میلادی) ». در وقف، میراث جاویدان، سال هفتم، ش 3 )پاییز 1378 (، ص 50-71
بلر، شیلا معماری و جامعه در دورۀ ایلخانیان: تحلیل وقف نامۀ ربع رشیدی ترجمۀ مهرداد قیومی، در: گلستان هنر ، ش 13 )پاییز 1387 ( ص48-73
جوادی، حسن. « ایران از دید سیاحان اروپایی در دورۀ ایلخانان » در: بررسی های تاریخی، سال هفتم، ش 4، (آذر و دی 1351)
سعیدنیا، احمد. « پژوهشی در ربع رشیدی» در: هنرهای زیبا، ش 7، )تابستان 1379 (، ص 49-60.
_______. « بازآفرینی شهرستان رشیدی» در: هنرهای زیبا، ش 11 (تابستان 1381)، ص 29-41.
فلامکی، محمدمنصور. « مرتبت آرمانی ربع رشیدی» در: کنگرۀ طرح احیای ربع رشیدی و فرهنگ و تمدن ایران عصر ایلخانی، تبریز، ستوده، 1384.
Hofman, Brigitt. Wagf im Mongolischen Iran, Rasiduddins Sorge nm Nachruhm und Seelenhide, Von. Frand Steiner Verlag Stuttgart. 2000.
مسابقات
جوایز
نشریات